(Magisch) realisme

'Er gebeurt niets in Macondo, er is nooit iets gebeurd en niets zal er ooit gebeuren’

Gabriel García Márquez



Ik kijk al heel wat jaren naar mensen zoals mensen naar apen kijken. Met open mond, de wijsvinger gestrekt, en me afvragend in hoeverre ze op me lijken. Op zich niet bijzonder voor een buitenlander; in het buitenland zijn we automatisch de outsider en meten we ons gemakshalve de positie van observeerder aan, waarna dit perspectief verdwijnt op het moment dat we opgaan in het geheel. Dan zijn de Duitsers ineens niet meer zo strikt, nog de Noren afstandelijk, de Spanjaarden niet 'altijd te laat', etc. Ondanks mijn interesse in de mens op zich had ik verwacht langzaam aan op te kunnen gaan in het geheel. Maar dat valt dus tegen. Ik woon nu iets meer dan drie jaar in Latijns-Amerika, en ken het gedeelte van Panamá tot halverwege Mexico heel aardig. Drie jaar, waarin in niet op ben gegaan in het expatbestaan, nog de dagen tel voor ik weer 'naar huis' kan. Desalnietemin, blijft het lastig aarden. Niet dat Latino's geen chille peren zijn; vrienden heb ik, aanspraak, leuke baan, uitdagend bovendien, zat plannen, waarvan een aantal in uitvoering. Toch blijf je tegen een muur aanlopen; dezelfde muur die ik voel wanneer ik ze hier probeer uit te leggen dat een minister opstapt vanwege de bonnetjesaffaire, of ik in Nederland moet uitleggen hoe het voelt om door een raam op de begane grond te kijken zonder tralies te zien.

Nu komt er echter hulp uit onverwachte hoek: Trump. Met zijn 'alternatieve feiten' krijgt de westerse wereld ineens een aardig inkijkje in de realiteit van alledag in Latijns-Amerika. Nu ja, een verdunde versie, maar wellicht dat het helpt om de wereld door de ogen van een Latino te zien. Laten we even 2016 door de ogen van de gemiddelde Mexicaan zien. Halverwege 2016 bleek dat de huidige president van Mexico 1/3 van zijn thesis geplagieerd had. 'Geplagieerd?' zei zijn woordvoerder. 'Hij heeft gewoon niet goed geciteerd'. Tegen de tijd dat ook hij doorkreeg dat 'niet citeren' de definitie is van plagiaat, kwam de volgende tweet naar buiten. 'Hij heeft wel geciteerd, maar tijdens het drukken zijn de citaten van de pagina's gevallen, zodoende.' De decaan van de betreffende universiteit brengt naar buiten dat het een ex-alumnus betreft en dat er vanuit de universiteit dus geen stappen ondernomen kunnen worden. Bovendien, het was al zó lang geleden. En de president? Die was waarschijnlijk even verbaasd als wij; het zou me niets verbazen wanneer hij geen letter van de thesis geschreven heeft.

2016 was ook het jaar waarin in september de twee-jarige verdwijning van 43 studenten uit Ayotzinapa werd herdacht. 43 mensen. Verdwenen. Zowel internationale als nationale onderzoeksgroepen maakten korte metten met de 'Verdad Histórica' (historische waarheid) die de overheid sinds twee jaar uitdraagt. Nee, de studenten zijn niet verbrand door een kartel op een afvalhoop in Coahuila, want dat lukt niet in een paar uur in de buitenlucht. Bovendien zijn er geen sporen van, wonen er mensen bij de afvalhoop, niemand die iets zag. En is op videobeelden te zien hoe de studenten beschoten worden door de federale overheid, terwijl we onderhand uit gelekte documenten weten dat de leger de groep gedurende het hele proces op de radar had. De experts zijn het land al uit, met slaande deuren, en geven aan aan alle kanten tegengewerkt te zijn door de autoriteiten.

2016 was ook het jaar waarin Javier Duarte, (ex)gouverneur van Veracruz, de voorpagina's haalde. Na jaren van sociale onrust in Veracruz, waarbij gouverneur Duarte herhaaldelijk in verband werd gebracht met de moord op journalisten, witwassen, achterhouden van betalingen, vrouwen- en drugshandel, viel dan toch het doek. Zijn partij, de PRI, verloor de verkiezingen, en de aankomend gouverneur begon eens door de boeken te kijken. Lang verhaal kort, er bleek wat geld te missen. Duarte vliegt naar Mexico-Stad, heeft daar een onderhoud met president Peña Nieto (ook PRI) en een minister, keert terug naar Veracruz in helikopter en.... verdwijnt! Tot op de dag van vandaag weten we niet waar de man is, dat is, ongetwijfeld in Mexico want daar wordt in de regel helemaal niets gevonden, terwijl we geacht worden te denken dat hij 'voortvluchtig' is. Eerlijk is eerlijk, hij heeft reden genoeg om zich te verbergen; tot nog toe blijkt er 16 miljard peso's te 'missen'. Voor de duidelijkheid; als de peso niet zo hard gekelderd was, dan hadden we het nu over een een miljard euro. Mexico is een groot land, maar een miljard euro, dat is vrij veel, zelfs voor een overheid. Hoe dat geld verdwenen is? Heel simpel. Artsen niet uitbetalen. Leraren evenmin. Aanbestedingen maken, bij voorkeur met geleend geld, voor projecten die, naar nu blijkt, nooit gerealiseerd zijn. Van bevriende zakenlieden gedateerde HIV-tests kopen, die altijd 'negatief' scoren, alsof ze nieuw zijn (met als prettige gevolg dat het aantal geregistreerde HIV-besmettingen rap daalt) of, en dat weten we pas sinds drie weken, kinderen met kanker 'behandelen' met gesteriliseerd water. Mocht je je afvragen hoeveel therapeutisch nut dat heeft, goed bezig; nul komma nul. Journalisten die de boel onderzoeken? Veracruz is al jaren een van de gevaarlijkste plaatsen ter wereld om te werken als journalist. Stukje bij beetje worden de miljarden bij elkaar gesprokkeld, een beetje in de stijl van Kummeling maakt appeljam; die hier, die daar, ja, kan er ook nog wel bij... En mocht je je afvragen of 1 miljard niet wat veel geld is voor één persoon, tien punten, het is uiteraard een hele kliek, op de overheid gebaseerd.

Hier is het aardig om een stapje terug te doen. We schrijven 2012, en Peña Nieto is de 'Golden Boy' (blank, en wat een prachtige trouwpartij met de actrice Ángela Rivera, hij had zelfs een smartphone!) en druk bezig president te worden. Zijn partij, de PRI, heeft tussen 1930 en 2000 het land kaalgeplukt als een kip, geheel in lijn met de gebruiken uit de koloniale tijd. Tussen 2000 en 2012 regeert de PAN, en nu is het weer tijd voor verkiezingen. Dus zo nu en dan vraagt een journalist of Peña Nieto kan garanderen dat de PRI niet langer de roversbende is die het al die jaren was. 'Oh ja hoor,' aldus kandidaat Peña Nieto, 'die PRI bestaat niet meer. We hebben nu een nieuwe PRI, vol met energieke en integere lieden.' Of hij ook wat namen kon noemen? 'Uiteraard! Zo heb je Beto Borge, in Quintana Roo, en Javier Duarte, in Veracruz, en Cesar Duarte, in Chihauaha. Die zijn de belichaming van de renovatie van de partij!' Nu zijn we bijna vijf jaar verder en kunnen we de balans opmaken. Javier Duarte? Voortvluchtig. Beto Borge? Die wordt op dit moment onderzocht voor tal van (financiële) malversaties, met name het verkopen van kapitale stukken grond voor bodemprijzen aan bevriende ondernemers en familie. Cesar Duarte? In de traditie van zijn naamgenoot uit Veracruz verdwenen sinds er serieus werk is gemaakt van verschillende strafzaken, met nadruk op illegale zelfverrijking. En Peña Nieto? Typ voor de grap eens 'Casa Blanca Peña Nieto' in en je hebt voor uren te lezen.

Mocht je nu denken dat het zo stilletjes aan tijd wordt om de bezem door het systeem te halen, dan zul je daar weinig van zien. In September, wanneer de onafhankelijkheid van Spanje wordt herdacht en de president in de regel een redevoering houdt over de geweldige stappen voorwaarts, zagen we in 2016 nog iets veel mooiers. Daar er niet veel goeds over Mexico in 2016 te vertellen viel, besloot men dat het beter was als Peña Nieto een 'constructief gesprek' met de bevolking zou houden, in plaats van de gebruikelijke monoloog. Zo gezegd zo gedaan, en we konden live zien hoe Peña Nieto zich omringde door jongeren (naar we nu weten kinderen van PRI bonzen) die hem vragen mochten stellen. De eerste vraag was wel het allermooist. 'Meneer de president, na vier jaar fantastisch beleid, wat voor geweldige plannen heeft u nog meer voor Mexico?' Peña Nieto leek ook even uit het veld geslagen van zo'n staaltje poppenkast, maar herpakte zich snel, en stak van wal...

Niet dat 50% van de jongeren die in Mexico wordt vastgezet gemarteld wordt, de 'veiligheidsdiensten' structureel seksueel misbruik toepassen op de eigen bevolking, oh nee. Dat is de realiteit. En die bekomt ons niet. Beter strooien we met wat magie. Zo gezien is het niet gek dat het magisch realisme uit Latijns-Amerika komt. Wat voor ons, als Nederlanders, van een afstandje, lekker magisch is, is hier lelijk realistisch. Wanneer Márquez verhaalt over een slachtpartij van het leger onder stakers (beter arbeidsomstandigheden op de bananenplantages ging ook wel wat ver), is dat hier de realiteit. En wanneer de overheid de slachtpartij ontkent (zie de zin boven), dan is dat voor ons reden de nobelprijs uit te keren voor 'grensverleggende' literatuur. Wat het overigens ook is, maar in Latijns-Amerika maar al te herkenbaar. Overheid betrokken bij de verdwijning en moord op 43 studenten? Nee hoor, écht niet. De PRI corrupt? Nee joh, vroeger misschien, maar vandaag hebben we Duarte, Borge, Duarte, Peña Nieto... José López, ex-minister van publieke werken in Argentinië gedurende het bewind van de 'linkse' Kirchners wordt in Juni 2016 gearresteerd wanneer hij bezig is 9 miljoen dollar in contanten en juwelen in het klooster van Onze Vrouwe Fatima, even buiten Buenos Aires, te verbergen. Links, rechts, het is allemaal om het even waar het schaamteloze zelfverrijking betreft. Links lullen, rechts vullen heet dat. Of lullen voor de massa, goed voor de kassa. Het magische is er snel vanaf wanneer het dagelijks voorbijkomt, het realisme beklijft.

Vertrouwen is in deze omstandigheden eens schaars goed. Als buitenlander krijg ik meestal het voordeel van de twijfel, maar omgekeerd heb ik geleerd het niet toe te passen. De gemiddelde mens gaat er (on)bewust van uit dat je 'm vroeg of laat naait, en besluit alvast wat preventieve maatregelen te nemen. Zodoende groeit langzaam aan het besef dat ik niet zozeer buitengesloten wordt van de Mexicaanse maatschappij, maar dat de maatschappij, althans zoals ik die conceptualiseer, niet bestaat. Vertrouwen is de basis van een samenleving, en dat is precies wat hier mist.

Leg een misbruikt kind maar eens uit dat die volwassenen 'echt wel te vertrouwen' zijn. Valt niet mee, zeker als ze elke dag een tiental bewijzen van het tegenovergestelde zien.

Anyway, tot zo ver de avonturen in den verre. Volgende keer kan ik lekker uitweiden over Trump en de indruk die dat hier achterlaat.

Hartelijke groeten, ook van de Chía!

Thijs